Giriş
Dünya, insanlık, hukuk, ekonomi, sosyoloji… Bütün sosyal ve fenni bilimler son hızla değişim göstermektedir. Yüzyıllar önce Lidyalılar parayı bulduğunda yaşanan değişimin bir benzeri çağımızda yaşanmaktadır. Dijital çağ olarak adlandırdığımız günümüzde “nakit para” yerini birçok alanda kredi kartlarına bırakmıştır. Mevcut durumda ise yeni bir oluşum diyebileceğimiz “kripto paralar” kredi kartlarının da yerini almaya çalışmaktadır. Çağımız somut niteliklerden çok soyut “şey”lerle hemhal olmuş, insanlar fiziki ortamlardan ziyade sanal ortamlarda yeni yaşamlar kurmaya, yeni insanlarla tanışmaya başlamışlardır. Değişen düzenin dinamiklerini ve bu düzen içerisinde ortaya çıkan uyuşmazlıklara çözüm sunabilmek adına hukuk da kendi içerisinde gelişimler göstermiş birçok yeni kanun, tüzük, yönetmelik gibi yargısal metinler hazırlanmış ve “Bilişim Hukuku”, “Siber Suçlar” gibi birçok yeni kavram hukuk sistematiği içerisine dahil olmuştur.. Son zamanlardaki yükselişiyle popüler hale gelen “kripto para”lar kimileri için yatırım aracı olarak görülürken kimileri de daha büyük çaplı düşünüp günlük hayatta kullanılacak ödeme aracı olacağını düşünmektedirler. Son 1-2 yılda son zamanlardaki heyecanını kaybetse de insanlık ve hukuk için kripto paralar hala akıbeti bilinmeyen bir konumdadır. Yazımda kripto paraları “eşya mıdır?”, “para mıdır?” sorularının cevaplarını birkaç açıdan ele alacağım.
Para Nedir?
Devletçe bastırılan, üzerinde değeri yazılı kâğıt veya metalden ödeme aracı, nakit.1
Sözlükteki tanımı yukarıdaki şekilde değerlendirilen “para, hukuki açıdan değer ölçüsü olma işlevi ile borcun konusunu belirlediği gibi diğer bir açıdan da söz konusu değeri taşıyan araçları ifade etmektedir”.2
Sözlükte ve hukuki açıdan bu şekilde değerlendirilen para bazı niteliklere haiz olduğunda para olarak değerlendirilir:
- Taşınabilirlik: Paranın kullanımı kolay olabilmesi için taşınabilir olması gerekir.
- Dayanıklılık: Para el değiştirerek birden fazla alışverişte kullanıldığı için dayanıklı olması gerekir.
- Bölünebilirlik: Alışverişin değişik miktarlarda yapılması mümkün olduğundan paranın bölünebilir olması ve dönüştürülebilir olması gerekir.
- Standardizasyon: Para her yerde aynı değeri ifade etmelidir.
- Taklit edilememe: Para kolay taklit edilememelidir.3
Bir şeye para diyebilmek için bu niteliklere sahip olması gerekir. “Kripto”, gerçekten para mıdır? İlerleyen yazılarda incelenecektir.
Eşya Nedir?
Eşya nedir, neler eşya kapsamına girer vesair sorular doktrinde sık sık tartışılmakta her geçen gün kapsamı genişlemektedir. Medeni kanunumuzun 4. Kitabı olarak kendine yer edinen eşya kitabı “Eşya Hukuku”nun ne kadar geniş çaplı ve önemli bir dal olduğunu gözler önüne sermektedir. Türk hukuk sistemindeki genel kanıya göre değerlendirecek olursak “eşya” kavramı birkaç unsurdan oluşmaktadır.
Bunlar:
- Maddi varlığı olması
- Sınırlanabilir olması
- Hukuki hâkimiyete elverişli olması
unsurları üzerinden temel bir tanım getirebiliriz.
Kripto, Para Mıdır?
Yukarıda tanımını verdiğimiz açılardan kripto, para mıdır sorusunu değerlendirelim.
Sözlük tanımı üzerinden ilerleyecek olursak: Sözlükte para tanımına ilişkin olarak, merkezi bir otorite tarafından çıkartılan ve daha çok somut bir niteliği haiz kılınmıştır. Ayrıca parayı, nakit olarak değerlendirmiştir. Günümüzde öncelikle kredi kartlarının para olarak kullanılması, tanımın “nakit” kısmını çürütmüştür diyebiliriz. Ayrıca sözlükteki bu tanım çağımızın dinamiklerine çok da uygun olmayan “mobil bankacılık” kavramına pek de uyuşmayan -temelde aslında aynı şeyi içerse de- çok basit ve ilkel bir tanım olarak kalmıştır. Özellikle Türk hukukunda dahi sınırlı tanımlamalar getirilen “kriptoların” sözlük gibi daha genel nitelendirmeleri içeren bir kitapta tanımlanması henüz beklenemez. Bu kavramı sözlükte dahi para olarak nitelendirebilmek için kriptoların biraz daha hayatımıza yerleşmesi gerektiği kanaatindeyim.
İkinci olarak kripto, paranın unsurlarına uyuyor mu, uymuyor mu?
- Taşınabilirlik açısından değerlendirildiğinde fiziki olarak kriptoyu taşımak mümkün değil fakat telefonlarımızın içerinden sanal bir dünyada kriptolara erişimimiz mümkündür. Acaba bu “sanal nakliyat” kriptoya taşınabilirlik değeri katar mı? Telefonla erişimin olduğu her yerde -çağımızda telefonla ulaşılamayan yer nerdeyse yoktur- kriptoları kullanabilecek olmamız kriptoya taşınabilirlik unsurunu kazandırdığını düşünmekteyim.
- Dayanıklılık açısından değerlendirildiğinde elimizde fiziki bir “madde” olmasa da kripto paralarının oluşumunda ve korunmasında “blokchain” sisteminin varlığı, “soğuk cüzdan” tanımlamaları sahibinin dahi erişebilmesini zorlaştırmaktadır. Bu durum tam bir dayanıklılık oluşturmasa da sanal bir dayanıklılık oluşturmaktadır.
- Bölünebilirlik açısından kriptoyu kendi içinde istediğiniz şekilde bölebilirsiniz fakat diğer para birimlerine -ör: USD-TL- dönüşümü tarzı bir dönüşümü henüz yapılamadığı için kriptonun bölünebilirliği etkilenmektedir. Bu durum ise kripto, para mıdır sorusuna tam olarak evet dememizi engellemektedir.
- Standardizasyon, açısından belli bir otorite olmadığı için sınıfta kalmıştır diyebiliriz.
- Taklit edilememe, açıkçası kripto paralar taklit edilmeye uygun “kaçak kat” çıkılmaya müsait bir ortamdır.
“Kripto para, takas işlemlerinde kullanılabilen, tamamen dijital ve şifrelenmiş sanal para birimidir. kripto para üzerindeki tasarruf yetkisi özel anahtara sahip olan kişiye aittir. TCMB tarafından hazırlanan Ödemelerde Kripto Varlıkların Kullanılmasına Dair Yönetmelik 16 Nisan 2021 tarihinde yayınlanarak yürürlüğe girmiş olup, bu Yönetmelik kripto parayı konu edinen ilk mevzuat düzenlemesidir. Kripto paraların bilinen tüm para birimleri karşısında değişken bir alım satım değeri olup olmadığı değerlendirildiğinde, kripto paraların bu özelliğinin onları bir para birimi yapmaya yeterli olmadığı görülmektedir.”4
Bazı yönetmeliklerde kriptolar, genel tabire uyularak kripto paralar olarak adlandırılmıştır.-ör: Ödemelerde Kripto Varlıkların Kullanılmasına Dair Yönetmelik- Fakat bu durumun yukarıda açıklanan sebepler ve ilgili doktrin incelendiğinde kriptoların henüz “para” sıfatı kazanmadığı açıktır. Kriptoların, “kripto para” olarak kullanımı yanlış olup bu yanlış tabirin kullanımından dönülmelidir.
Kripto, Eşya Mıdır?
Yazımda daha önce eşya kavramının unsurları saydım. Kriptolar sayılan bu unsurlara ne kadar uymaktadır asıl tartışma konusu esasta budur. Serozan’a göre, “eşya kavramı, değişmez, mutlak ve apriori bir kavram olmayıp, ekonomik, sosyal ve hukuki değer yargıları kapsamında biçimlenebilen, göreceli, işlevsel ve değişken bir kavramdır.”5 Yazımda kaynakçada belirtilen makalesine sık sık atıf yaptığım ÖZDEMİR ise yine aynı makalesinde “Her ne kadar kripto para, cismanilik unsuru taşımadığı için Türk hukuku gereğince eşya olarak nitelendirilemeyecekse de, kanun koyucunun yukarıda belirtilen maddelerde olduğu gibi, ticari hayattaki gerçekliğinden ve yatırım aracı olarak kullanılması gibi özelliklerinden hareketle kripto paralara da eşyaya ilişkin hükümleri uygulayabilmesi mümkündür kanaatindeyim. “ şeklinde görüşünü belirtmiştir. Kanaatimce ise henüz tam oluşmayan bir sistem olması üzerinde hakimiyetin tam olarak kurulamaması, merkezi bir otorite tarafından desteklenmediği için üzerindeki sınırlandırmanın tam olarak yapılamamış ve kısmi de olsa cismanilik unsuruna uygun olmaması nedeniyle kriptolar tam olarak eşya olarak da değerlendirilmez. Fakat ismi sayılan hocaların fikirleri doğrultusunda ve somut olayın özellikleri değerlendirildiğinde bazı eşya hukuku kavramları kriptolara uygulanabilirler. Bu uygulama ise henüz yeterli yönetmelik olmadığı için Medeni Kanun’un 1/2 hükmü (Kanunda uygulanabilir bir hüküm yoksa, hâkim, örf ve âdet hukukuna göre, bu da yoksa kendisi kanun koyucu olsaydı nasıl bir kural koyacak idiyse ona göre karar verir.) uyarınca hakimin hukuk yaratması söz konusu olabilir. (E.2020/1149 K.2020/905 sayılı ve 13.11.2020 tarihli karara bakılabilir.)5
Son olarak kriptoları sözleşme içerisindeki yerleri statüleri hakkında da kısa bir değerlendirme yaparak yazımı sonlandıracağım.
Kriptoların Sözleşme İçerisindeki Yerleri
6493 Sayılı Kanun kriptoyu “Elektronik para ihraç eden kuruluş tarafından kabul edilen fon karşılığı ihraç edilen, elektronik olarak saklanan, bu Kanunda tanımlanan ödeme işlemlerini gerçekleştirmek için kullanılan ve elektronik para ihraç eden kuruluş dışındaki gerçek ve tüzel kişiler tarafından da ödeme aracı olarak kabul edilen parasal değer.” Olarak tanımlasa da yukarıda bahsi geçen bir başka yönetmelik bunların ödeme aracı olarak kabul edilemeyeceğini belirtmiştir. Bir sözleşmeyle kripto alacağı kararlaştırılmış fakat bir ihtilaf yaşanmışsa buna dair kararın o kripto paranın ülke değerine tekabül eden değeri üzerinden çözümlenmesi gerektiği doktrinde belirtilen bir görüştür. Bu tür uyuşmazlıklarda savunulan bir görüş ise “kripto paralardan biri olan Bitcoin’in eşya olarak değerlendirilemeyeceği ancak buna rağmen 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu’nun (“TMK”) taşınır eşyaya ilişkin düzenlemelerin niteliğine uygun düştüğü ölçüde Bitcoin’e de uygulanması gerekmekte ve Bitcoin’lerin ayni sermaye olarak şirkete getirilmesinde yine TMK’nın taşınır eşyaya ilişkin hükümlerinin uygulanması gerekmektedir.”6
Kripto paralar tam olarak tanımlanmasa da Borçlar Kanunu’nda tanınan sözleşme serbestisi hakkına dayanarak tarafların rızası ile herhangi bir sözleşmenin konusunu oluşturabilirler. Oluşacak uyuşmazlıklarda ise ilgili kanunların gerekli maddelerin bakılarak atıf yoluyla çözümlenmesi kısa vadede mantıklı olan iştir.
TCMB 2021 yılında yaptığı bir duyuru ile “kripto paraları” “Kripto varlıklar herhangi bir düzenleme ve denetim mekanizmasına tabi olmaması, merkezi bir muhatabın bulunmaması, piyasa değerlerinin aşırı oynaklık göstermesi, anonim yapıları nedeniyle yasadışı faaliyetlerde kullanılabilmesi, cüzdanların çalınabilmesi veya sahiplerinin bilgileri dışında usulsüz olarak kullanılabilmesi ile işlemlerin geri dönülemez nitelikte olması gibi nedenlerle ilgili taraflar açısından önemli riskler barındırmaktadır. Son dönemde, söz konusu varlıkların ödemeler alanında kulanılmasına ilişkin çeşitli girişimlerin oluşmaya başladığı gözlenmiştir. Bu varlıkların ödemelerde kullanılmasının, yukarıda bahsedilen sebeplerle işlemin tarafları açısından telafisi mümkün olmayan mağduriyetler yaratma ihtimali bulunduğu ve bu alanda mevcutta kullanılan yöntem ve araçlara karşı güven zafiyeti meydana getirebilecek unsurlar içerdiği değerlendirilmektedir.”7 Şeklinde değerlendirmiştir. Duyuruda da açıkça bahsedildiği gibi tam güvenilir bir ortam sağlanamaması bu konuda mağduriyeti arttırmaktadır. Bu nedenle “kripto paralar” tamamen göz ardı edilip bunlar kabul edilemez yaklaşımı doğru, hakkaniyetli ve adil bir yaklaşım değildir. Bu konuyla ilgili olan bütün kurumların geçiştirici yöntemlerden ziyade daha akla ve gerçeğe uygun, temeli sağlam yasalar koyması, yönetmelikler çıkartması gerekmektedir.
Sonuç
Kripto paralar ülkemiz ve birçok ülke için hala büyük bir belirsizlik olarak gündemde yerini korumaktadır. Her ne kadar belirsizlik alana hâkim olsa da kullanımı günden güne artmakta, insanların yaşadığı sorunlar, mağduriyetlerin sayısı çoğalmaktadır. Bu ilerleme doğrultusunda devletlerin bu konuyu göz ardı etmeden, en uygun, en çağdaş adımları atıp bu konuyla ilgili gerekli yasaları uygulamaya geçirmeleri gerekmektedir. Hukuk dinamik, değişken bir kavramdır, her çağın ihtiyaçlarına göre yeni kanunlar çıkartmak, hukuku çağa uydurmak yapılması gerekli bir adımdır. İlkel kanunlarla yönetilen hiçbir ülke istediği refah seviyesine ulaşmamıştır. Türkiye olarak Dünya ülkelerindeki konjonktürü takip etmektense de diğer ülkelere yol gösterici olmalıyız. Bu konuda henüz çoğu devlet gerekli adımları atmamışken Türkiye’nin bu konuda öne çıkması yararına olacaktır.
Muhammet KOÇ
Kaynakça
https://sozluk.gov.tr/
GÜNVER, O., Çağımızda Hukuksal Açıdan Para Kavramı, Banka ve Ticaret Hukuku Dergisi, 33(2), 143-174
ÖZDEMİR, G., Kripto Paraların Eşya Niteliği, Selçuk Üniversitesi Hukuk Dergisi, 11(1), 18
ÖZDEMİR, G., Kripto Paraların Eşya Niteliği, Selçuk Üniversitesi Hukuk Dergisi.
Rona Serozan, Eşya Hukuku I, Filiz Kitabevi 2014
SARIDAĞ, O. Gazi, ANTALYA BÖLGE ADLİYE MAHKEMESİ 6. HUKUK DAİRESİ’NİN 13.11.2020 TARİHLİ KARARI ÇERÇEVESİNDE DİJİTAL TEREKENİN KAPSAMINININ İNCELENMESİ. (https://dergipark.org.tr/tr/pub/bilisimhukukudergisi/issue/74937/1212033)
ÜZÜMCÜ, R., YILDIRIM, Y., KRİPTO PARALARIN HUKUKİ STATÜLERİ VE SÖZLEŞMELER İÇERİSİNDEKİ YERLERİ, Süleyman Demirel Üniversitesi Vizyoner Dergisi, Yıl: 2022, Cilt: 13, Sayı: 33, 271-291. (https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1659470)
TCMB Ödemeler Alanına İlişkin Basın Duyurusu, Sayı: 2021-17.
